Elías Querejeta Zine Eskolak En el balcón vacío zaharberritu du (Jomi García Ascot, 1962), erbesteratze errepublikanoan egindako film esanguratsuenetako bat eta Mexikon bizi ziren erbesteratuak ekartzen dituen film bakarra. Franco oraindik boterean zegoela ekoitzi zen.
En el balcón vacío María Luisa Elío idazlearen eta aktorearen memorietan oinarritzen da (Iruñea, 1926 – Mexiko Hiria, 2009). 1940az geroztik Mexikon erbesteratu zen, eta 1952an erbesteratuen beste seme batekin ezkondu zen: José Miguel (Jomi) García Ascot, saiakeraria eta zinemagilea, eta funtsezko figura Kubako Arte eta Industria Zinematografikoen Institutuaren (ICAIC) fundazioan. Filmak Gabriela Elizondoren haurtzaro traumatikoa eta erbestea ekartzen ditu (Nuri Pereñak eta María Luisa Elíok berak interpretatua). Emakume horrek Espainiako Gerra Zibileko neskato errefuxiatu gisa izan zuen iraganari aurre egiten dio, Mexikotik.
Zaharberritze-lanak EQZEn egin dira, Mexikoko UNAM Filmotekan kontserbatutako materialekin, eta ikerketa-lan zorrotza egin da Espainiako, Frantziako, Mexikoko eta Suitzako artxiboetan. Proiektua Luis Alberto Juárez Pineda EQZEko Artxibo Zinematografikoko Masterreko ikasleak egindako masterreko azken lanetik abiatzen da. En el balcón vacío obra garrantzitsua berreskuratu ahal izan da Nafarroako Gobernuaren laguntzari eta UNAM Filmotekaren eta Jomí García Ascoten eta Maria Luisa Elíoren seme den Diego García Elíoren lankidetzari esker.
Goizane Álvarez Kulturako diputatuak adierazi duenez, «En el balcón vacío Zinemaldiko Klasikoak atalean proiektatzeak urtea borobiltzen du, zalantzarik gabe. Berritu den film luze horrek iraganarekin lotzen gaitu, eta, aldi berean, Eskola etorkizunerantz proiektatzen du, zinemagintzaren kontserbazioan, ikerketan eta sorkuntzan nazioarteko erreferente gisa duen zeregina berretsiz». 2025ean, diputatuak gogorarazi du, «Eskolak ikusi du bere ikasleek eta ikasle ohiek ia hogei film eraman dituztela lehen mailako nazioarteko hogeita hamar jaialdi baino gehiagotara: Rotterdametik Berlinaletara, Cannesetik Veneziara, eta orain Zinemaldira. Uzta hori ez da kasualitatea, metodo baten emaitza baizik, hezkuntza eta sorkuntza ulertzeko modu baten emaitza, zeinak laguntzaren eta sormen-prozesuekiko konfiantzaren alde egiten baitu».
Bestalde, Ignacio Apezteguía Nafarroako Gobernuko Kulturako zuzendari nagusiak Nafarroako Filmategiaren lanaren garrantzia azpimarratu du, memoria zinematografikoaren eta sorkuntza garaikidearen arteko topagune gisa. «‘Balkoi hutsean’ filmaren baterako proiekzioak agerian uzten du Nafarroak zinemaren historian eta gaur egun duen presentzia». Apezteguiak adierazi duenez, saio honek «zinemak belaunaldien artean zubiak eraikitzeko duen gaitasuna islatzen du, askotariko ikuspegiak, eta Nafarroako Filmategia, EQZE, Donostia Zinemaldia eta Punto de Vista Zinemaldia bezalako kultur erakundeen arteko lankidetza indartzen du».
Kulturako zuzendari nagusiak adierazi duenez, «funtsezkoa da María Luisa Elío, 1936ko estatu-kolpearen ondoren ihes egitera behartutako neskatila iruindarraren figura nabarmentzea, haren bizitza eta oroimena direla eta Tiempo de llorar, filmaren inspirazio-iturri den lana». Horregatik guztiagatik, «Nafarroak bere ondarea aitortu nahi izan du bere ahotsa gaurkotasunera itzultzen duen argitalpen berri batekin».
Testuingurua eta ekoizpena
Jomí García Ascotek María Luisa Elioren autobiografia idazlearekin eta Emilio García Rierarekin batera –erbesteko beste kide bat– egokitu zuen, eta filma filmatzeari ekin zion, garai hartako 50.000 pisuko aurrekontu eskas batekin (2025eko 43.000 dolar inguru). Aurrekontua, batez ere, lagunen dohaintza pribatuen bidez lortu zen, hala nola Vicente Rojo eta Juan Soriano artistak. Filmaketa 40 igandetan egin zen, talde teknikoko eta banaketako kideak (lagunak eta senideak) eskuragarri zeuden egunetan, eta 16 mm-ko Paillard Bolex kamera batekin egin zen. Aurrekontu-mugak zirela eta, zinemagileak off narraziora jo zuen batez ere. Filmaketa amaitu ondoren, García Ascotek soinua gehitu zion filmari, hiru audio-pistak grabatutu: efektuak, musika eta elkarrizketak. Filmaren edizioa amaitu ondoren, bi kopia baino ez ziren egin.
Filma editatu ondoren, García Ascotek proiekzio berezi bat antolatu ahal izan zuen, 1962an, Mexikoko Latinoamerikako Institutu Frantseseko Cine Club-en. Filmak berehalako arrakasta izan zuen zirkulu zinefiloen barruan. Urte horretan bertan, En el balcón Vacío Locarnoko Zinemaldian proiektatu zen, eta Kritikarien Nazioarteko Elkarteak FIPRESCI saria eman zion. 1963an, pelikulak Urrezko Janusa jaso zuen Sestri Levanteko Latinoamerikako zinemaren erakusketan, Italian.
Nazioartean aitorpen hori lortu arren, Mexikoko estudioek ez zuten babestu García Ascoten estreinaldia. Ondorioz, filma zinema-areto konbentzionaletatik kanpo utzi zuten. Zinema independentearen kritikak eta abangoardiako zinemaren munduak En el balcón vacío 60ko lan esperimental garrantzitsuenetako bat zela adierazi bazuten ere, filma ezkutuan egon zen, eta ezezaguna izan zen, hainbat hamarkadatan. Azken urteotan, Elío eta García Ascoten lanak garrantzia berreskuratu du, eta azterlan, proiekzio eta omenaldi ugari egin zaizkio Espainian, Frantzian eta Mexikon.
Zaharberritze prozesua
2023an, Luis Alberto Juárez Pineda EQZEko ikasleak filmaren zaharberritze digitala proposatu zuen, obraren jatorrizko ezaugarriak gordeko zituen bertsio berri bat sortzeko. Lan hori egiteko, Mexikoko Zineteca Nazionala, Espainiako Filmoteka, Filmoteka UNAM, Cinémathèque Suisse eta Centre National du Cinéma et de l’Image Animée (CNC) bezalako artxiboetan eskuragarri zeuden film-elementurik onenak bilatu ziren. Ikerketa zehatz bat egin ondoren, erabaki zen zaharberritzeko material egokiena UNAM filmotekan gordetzen dena zela: 16 mm-ko negatiboa.
Kopia hori 2024ko urrian eskaneatu zen Filmategian (UNAM), 2K ebazpenarekin, eta zaharberritze digitala Elías Querejeta Zine Eskolako laborategietan egin zuen ikasle talde batek, Juárez Pinedak koordinatuta. Zaharberritze-prozesua koadroz koadro gauzatu zen akatsak zuzentzeko, hala nola hausturak, marrak, orbanak eta hautsa. Hala ere, zenbait alderditan esku ez hartzea erabaki zen, hala nola produkzioan erabilitako muntaia mota islatzen duten jatorrizko junturetan.
Zaharberritzeari esker, filmean sartutako Espainiako Gerra Zibilaren artxiboko irudiak identifikatu ahal izan ziren. Sekuentzia horiek The Spanish Earth dokumentalekoak dira (1937), Herbeheretako Joris Ivens dokumentalistak egina, Ernest Hemingway, John Dos Pasos, Lillian Hellman eta Prudencio de Peredarekin batera idatzia eta Orson Wellesek kontatua.
En el balcón vacío film zaharberritua Boloniako Il Cinema Ritrovato jaialdiarako aukeratua izan zen, ekainean, baina aurkezpen ofiziala Zinemaldian egingo da, Klasikoak ataleko programaren barruan.
