Desgaitasunari buruzko Errege Patronatuak txosten bat argitaratu du, zeinak kontraesanean jartzen baitu adimen artifizialaren garapen teknologiko eta digitalek duten potentzialaren ikuspegi baikorra eta zuhurtziazko ikuspegia, garapen eta konponbide horiek ekar ditzaketen bazterkeria-arriskuak aintzat hartzen dituena, bereziki desgaitasuna duten pertsonen eskubideak bermatzeko.
Txosten honek azken hamarkadetako iraultza digitala jorratzen du, bai eta iraultza horren ondorioak ere; izan ere, teknologia disruptiboak agertu dira, eta horiei esker adimen artifiziala sortu da (edo teknologia berrien bidez giza adimena simulatzeko aukera), eta gizakien eta makinen artean gero eta interakzio eta mendekotasun handiagoa dago, bereziki neurozientziaren, genetikaren eta robotikaren arloetan.
Adimen artifizialaren bidez, sistema informatikoak garatu dira, gizakiek arazoak hautemateko, arrazoitzeko, ikasteko eta konpontzeko egiten dituzten jarduerak berdintzeko eta egiteko gai direnak. Hala ere, adimen artifizialeko sistemak ezartzeak ondorioak izan ditzake «gizarte-berdintasunean, demokrazian eta gure espeziearen izaeran bertan».
Adimen artifizialaren definizio bakar batekin emateko zailtasunak gorabehera, hura osatzen duten oinarrizko elementuak algoritmoak (ikusmen artifizialekoak, biometrikoak, posizionamendukoak eta hizkuntza naturaleko prozesadoreak) eta datuak (mikrodatuak eta makrodatuak) dira, zeinak etengabe elikatzen baitituzte adimen artifizialeko sistemak (sortzaileak, erabakiak hartzeko iragarleak eta gomendioak). Algoritmoei, beti emaitza bera sortzen duten jarraibide zehatzen sekuentzia gisa, mesede egin diete datu asko prozesatzeko gaitasun informatikoak, ikaskuntza automatikoaren garapenak (machine learning) eta datu moduan munduari buruzko informazioa atzitzeak (datafikazio-prozesua).
Alborapenak eta zaintza masiboa: adimen artifizialaren arriskuak
Txostenak adierazten du algoritmoen hasierako sorkuntzak neutraltasun-helburuari eta joera «gizatiarragoak eta logika akastuna» saihesteko interesari erantzuten ziela. Hala ere, gaur egun erabiltzen diren algoritmo askok aurreiritziak eta okerreko kontzeptuak txertatu dituzte diseinuan arduradun edo partaide izan direnen artean, eta horrek erronka handiak dakartza, desberdintasunaren arloan funtsezko joerak errepikatzen baitira. Dokumentuak azpimarratzen du adimen artifizialaren mekanismoak adimendunak izan daitezkeela, baina ez direla nahitaez kontuan hartzen behar pertsonentzako interes onenak. Azterlan, txosten eta lan akademiko askok adimen artifizialaren eragin negatiboak identifikatzen dituzte, eta generoagatik, arrazagatik, migrazio-egoeragatik edo desgaitasunagatik kalteberatasun egoeran dauden gizarte-taldeen kalterako diskriminazioak erakusten dituzte.
Izan ere, Adimen Artifizialak erronka handiak dakartza giza eskubideen arloan; izan ere, historian lehen aldiz, gizaki ez den erakunde bat dago, gizakiek ordezkatzen ez dutena (hau da, pertsona juridiko bat), ondorio juridikoak dituzten erabakiak hartzeko aukera duena. Egile batzuek erakunde algo-gizatiar gisa identifikatzen dute hori, eta, hala ere, gizaki baten sasi-subjektibotasun juridiko oso antzekoa onartzen du.
Adimen artifiziala desgaitasuna duten pertsonen eskubideen argitan
Adimen artifizialak desgaitasuna duten pertsonentzat dituen ondorio partikularretan sakontzen du dokumentuak. Historikoki, garapen teknologikoaren eta desgaitasunaren arteko harremana praktika eugenesikoek, ezkutatzekoek, marjinaziokoek, instituzionalizaziokoek eta esperimentazio medikoek markatu dute, nahiz eta, kasu batzuetan, teknologiak aukera eman dien desgaitasuna duten pertsona batzuei eskubide hobeak eta handiagoak izateko. Beraz, adimen artifizialeko sistemen erabilerari eta sistema horiek bazterketa- edo bereizketa-faktore berriak izateari buruzko eztabaida ezin da aurreko ibilbide historikotik bereizi, ezta teknologiak desgaitasuna duten pertsonen eskubideetan dituen ondorioei buruzko eztabaidatik ere.
Desgaitasunaren kontzepzioa hiru dimentsiotatik planteatzen da, gutxienez:
- Desgaitasun-egoera, dimentsio pertsonalarekin eta pertsonaren identitatearen definizioan eragina duena.
- Gizarte-oztopoak jokoan sartzen direnean sortzen den dimentsio interrelazionala, situazionala eta dinamikoa, pertsonei zaildu, murriztu eta desgaitu egiten diena eskubideak gainerako pertsonen baldintza berdinetan baliatzeko.
- Desgaitasun-posizioa, estrukturaltzat jotzen dena eta irudikapenetan, balorazioetan, kulturan kokatzen dena, eta, azken batean, estereotipoen eta aurreiritzien emaitza dena.
Desgaitasun-egoera, beraz, urritasunarekin lotzen da; egoera eta posizioa, berriz, gizarte-oztopoekin. Ondorioz, desgaitasun-izaera ezin da eskubideak baliatzeko baldintza edo baztertzeko arrazoi izan, diskriminazio-ekintza bat izango litzatekeelako.
Eztabaida desgaitasunaren egoera eta egoera bereiztean sortzen da, hau da, urritasunaren eta hesiaren arteko bereizketan, eta Adimen Artifizialean oinarritutako teknologiek eskaintzen dituzten arriskuei eta aukerei buruzko hausnarketa etiko bat dakar berekin: sistema horiek mota guztietako oztopoak ezabatzeko tresnak eskaintzen dituzte, eta, adibidez, neuroteknologia konbergenteekin, aplikazio praktikoak eskaintzen dituzte, hala nola pertsona itsuen ikusmena berrezartzea; muineko lesio larriak dituzten pertsonen mugikortasuna berrezartzea; trebetasun kognitiboak indartzea eta berrezartzea; edo neurodibertsitateak arintzeko aukera, hala nola autismoa edo eskizofrenia.
Adimen artifizialeko sistemen desgaitasunagatiko diskriminazio-arriskuak
Adimen artifizialeko sistemen erabilerak eskubideen urraketa ugari uzten ditu agerian, funtsezko bi eremutan sailka daitezkeenak: berdintasuna eta pribatutasuna. Txosten honek, hala ere, salatzen du aniztasunari eta inklusioari buruzko diskurtsoetan, desgaitasuna ez dela egon adimen artifizialaren joerari buruzko eztabaidan, ez eta desgaitasuna duten pertsonei historikoki eragin dieten diskriminazio-logikak erreproduzitzeko eta zabaltzeko mekanismoetan ere.
Ikertzaile batzuek azpimarratzen dute adimen artifizialeko sistema bat diseinatzean programazioko eta berrikuntzako profesionalek jakin behar dutela ikaskuntza automatikoko sistemak entrenatzeko erabiltzen den datu-multzo bakoitzak munduaren ikuspegi bat duela.
Azken batean, desgaitasuna duten pertsonen bazterketaren azterketaren garrantzia planteatzen da, adimen artifizialean oinarritutako teknologiak ezartzeko unean, hainbat ikuspegitatik: haietarako irisgarritasuna, baldintzak hartzea eta iturrietan eta datu-baseetan kontuan hartzea.
Adimen artifizialean oinarritutako teknologian desgaitasuna baztertzea saihesteko gomendioak
Erakunde publikoei zuzenduta daude, alde batetik, adimen artifizialeko sistemak edo tresnak eskuratzen direnean desgaitasuna duten pertsonekiko errespetua berma dezaten, eta, bestetik, adimen artifizialeko sistemak garatzeko erabiltzen diren datuak ere har ditzaten. Hala, zeregin espezifiko baterako adimen artifizialeko sistemaren funtzionamenduan, gomendatzen da, halaber, datu-bilketan desgaitasuna duten pertsonak behar bezala ezaugarrituko dituzten datu aldakorrak sartzea, eta, horrela, ereduaren alborapenak murrizten saiatzea.
Gainera, adierazi da datuak biltzeko prozesuan pertsonak sartzeak funtsezko informazioa eman dezakeela ereduen garapenean kontuan hartu beharreko aldagaiei buruz, gabeziak direla-eta hain eskuragarria ez den informazio motari buruz, eta erabilera-kasu berrien berri eman dezakeela.
Dokumentuaren azken zatian, desgaitasuna duten pertsonei adimen artifizialean oinarritutako teknologien ezagutzari eta erabilerari buruz egindako inkesta bat oinarri hartuta, desgaitasuna duten pertsonen egunerokotasunean erraztailetzat jotzen direnei buruzko informazioa biltzen da, eta honako hauek nabarmentzen dira, besteak beste: ahots-laguntzaileak (pertsonaren autonomiari lagunduz, kontaktu soziofamiliarra erraztuz, informazioa bilatuz edo prestakuntza eta teknologia berriak eskuratuz); itzultzaile adimendunak (testuak itzultzeko, informazioa eskuratzeko, bidaietarako eta abarretarako); transkripzio-sistemak; dokumentuak ezagutzeko utilitateak; domotika-soluzioak; erlojuak eta eskumuturreko adimendunak: sare sozialak; ikus-entzunezko edukien plataforma digitalak; enplegagarritasuna sustatzeko plataformak; edo gidatzeko laguntzak eta geolokalizazio-sistemak, besteak beste.
Azkenik, inkestan lortutako informazioarekin adimen artifizialeko sistemak eskuratzeko eta erabiltzeko zailtasunen artean, txostenak adierazten du irisgarritasuna honako hauek baldintzatzen dutela: teknologien kostuak; era guztietako desgaitasunek irisgarritasun unibertsala ez izateak; teknologia horien argibide-eskuliburuetan eta menuetan erabilitako hizkuntza ulertzeko zailtasunek; bitarteko teknologiko horien ezagutza-gabeziak arintzeko prestakuntza irisgarriaren beharrak; administrazio-izapideak egiteko laguntzak, non teknologiak, batzuetan, saihesten zailak diren; edo ikusmen- edo entzumen-desgaitasunarekin lotutako premiak, zeinak adimen artifizialean oinarritutako teknologiek ez baitituzte aintzat hartzen, nabarmenenetako batzuk aipatzearren.
Informazio gehiago nahi izanez gero, ondorengo argitalpenera jo dezakezu: Adimen artifizialaren eragina desgaitasuna duten pertsonen eskubideetan. Desgaitasunari buruzko Errege Patronatua/Gizarte Eskubideen eta 2030 Agendaren Ministerioa 
